„Dla świata mama i tata mogą być nikim,

ale dla dziecka są całym światem”

Pino Pellegrino

Drodzy Rodzice,

chcąc podkreślić bardzo ważną rolę rodzica w prawidłowym funkcjonowaniu szkoły oraz przyczynić się do pozytywnej zmiany w relacjach pomiędzy rodzicami a szkołą oddajemy w Państwa ręce poniższy artykuł.

            Czym jest agresja? Jakie zachowania określa się agresywnymi? Gdzie poszukiwać przyczyn agresji? Jakie problemy w związku z agresją rodzą się w rzeczywistości szkolnej? oraz Jak można jej zapobiegać?

Złość to emocja (uczucie). Jest związana z mobilizacją energii i pojawia się zazwyczaj w sytuacjach, w których napotykamy na przeszkodę (szeroko rozumianą) w osiągnięciu ważnego dla nas celu. Przeżywają ją wszyscy i nie mamy wpływu na jej pojawienie się. Dlatego złoszczenie się nie jest samo w sobie ani złe, ani dobre. Możemy mieć natomiast wpływ na to, co robimy, gdy czujemy złość.

Agresję definiuje się najczęściej jako świadome, zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie komuś szkody – fizycznej, psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach, mającej zdolność skutecznej obrony. Agresja jest często, lecz nie zawsze, sposobem wyrażania złości. W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc.

Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem (fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy).

Najczęściej spotykanymi formami agresji i przemocy szkolnej są:

• Fizyczna – bicie, kopanie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, podstawianie nogi, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności. Agresja i przemoc fizyczna mogą być stosowane bezpośrednio – gdy uczniowie sami są ich sprawcami – lub pośrednio – gdy nakłaniają do nich innych.
• Werbalna (słowna) – dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, przeszkadzanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek, pokazywanie nieprzyzwoitych gestów. Również ten rodzaj agresji i przemocy może występować w formie pośredniej, np. gdy uczniowie namawiają rówieśników do zrobienia komuś krzywdy, wyśmiewania lub wykluczenia z grupy.
• Relacyjna – agresja bez fizycznego kontaktu, polegająca na działaniach, które prowadzą do obniżenia czyjegoś statusu w grupie, wykluczenia z grupy, izolowania, pomijania, nieodzywania się.
• Cyfrowa, elektroniczna, cyberprzemoc – przemoc z użyciem nowych technologii, np. obraźliwe SMS-y czy e-maile, wpisy na portalach społecznościowych, umieszczanie w internecie zdjęć lub filmów ośmieszających ofiarę. Uczniowie mogą się stykać z różnorodnymi formami agresji elektronicznej, np. agresywnymi atakami na czacie lub w ramach grupy dyskusyjnej, regularnym elektronicznym przesyłaniem nieprzyjemnych wiadomości do ofiary, podszywaniem się pod ofiarę (kradzież tożsamości), upublicznianiem tajemnic, udostępnianiem prywatnych materiałów (zdjęć ofiary), śledzeniem i nękaniem oraz prowokowaniem do pewnych zachowań i dokumentowaniem ich za pomocą zdjęć lub filmów upowszechnianych następnie w internecie, upublicznieniem poniżających, nieprawdziwych informacji lub materiałów na temat ofiary.

Można wymienić następujące grupy czynników ryzyka eskalacji przemocy w szkole:

1. Niewłaściwy system norm między innymi:

• sprzeczność koncepcji wychowania i postępowania
• normy preferujące użycie siły
• nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące

2. Brak reakcji na zachowania agresywne między innymi:

• brak reakcji na drobne wykroczenia typu wagary, spóźnienia, graffiti
• brak reakcji ze strony nauczycieli na zachowania agresywne uczniów, bagatelizowanie ich
• konflikty długo pozostają nierozwiązane, brak skutecznej mediacji
• bierność świadków

3. Czynniki związane z organizacją nauczania między innymi:

• nuda, brak zagospodarowania czasu
• ograniczenie przestrzeni, zagęszczenie, hałas
• brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli)
• mała ilość zajęć pozalekcyjnych zajęć pozalekcyjnych.

4. Czynniki związane z relacjami uczeń – nauczyciel – rodzic m. in.:

• brak autentycznego kontaktu i dialogu miedzy uczniami, nauczycielami i rodzicami
• wysoki poziom frustracji wśród nauczycieli

Ofiary przemocy szkolnej

Wbrew powszechnie panującym przekonaniom to nie cechy szczególne dziecka sprawiają, że staje się ono ofiarą dokuczania czy wyśmiewania przez rówieśników. Owszem zdarza się, że wśród ofiar przemocy rówieśniczej spotyka się dzieci z pewnymi charakterystycznymi cechami, jak kolor włosów, okulary, wady fizyczne, jednak mogą być nimi także dzieci, które niczym charakterystycznym nie wyróżniają się albo są wręcz bardzo atrakcyjne fizycznie. Obserwuje się też, że dziećmi, którym dokuczają rówieśnicy, są zarówno dobrzy, jak i źli uczniowie, chłopcy i dziewczynki, osoby dobrze i źle sytuowane – jednym słowem: to raczej pewne mechanizmy grupowe powodują, że w niektórych zespołach pojawia się kozioł ofiarny. Należy pamiętać, że zachowanie ofiary zmienia się w procesie przemocy i nigdy nie wiemy, czy cechy, które obserwujemy, np. niepewność, niezaradność, wycofanie, nie są skutkiem właśnie długotrwałego pozostawania w roli ofiary przemocy.

Istnieje kilka czynników ryzyka, które warto wymienić:

• Brak pewności siebie, nieśmiałość, wysoki poziom lęku.
• Trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami i w związku z tym mniejsze wsparcie społeczne.
• Niezbyt ścisłe relacje rodziców ucznia ze szkołą, zmniejszające prawdopodobieństwo interwencji z ich strony.
• U chłopców – niska sprawność fizyczna.

Ofiary przemocy szkolnej bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach, dlatego nie zawsze są rozpoznawane przez otoczenie. Często same borykają się ze zmartwieniami i bywa, że doświadczają bagatelizowania swoich kłopotów zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców, słysząc: „Nie skarż!” lub „Przezywają cię – nie zwracaj na to uwagi!”. Nie proszą o pomoc dorosłych również dlatego, że obawiają się pogorszenia sytuacji albo zemsty prześladowców. Ofiarom przemocy przeszkadza wstyd i poczucie winy – kozioł ofiarny jest przekonany, że wina tkwi w nim samym. Nauczyciel zazwyczaj nie ma więc możliwości uzyskania od dziecka informacji o przemocy w szkole, prowadząc rozmowy z uczniami – dzieci szykanowane nie przyznają się, zaś sprawcy przemocy nie widzą problemu. Pojawiają się jednak sygnały pozwalające rozpoznać prześladowane dzieci! Dan Olweus, norweski psycholog zajmujący się od wielu lat problemem przemocy w szkole, podaje wskazówki pozwalające zidentyfikować ofiarę przemocy szkolnej. Według badacza dziecko takie:

• jest często wyśmiewane, ośmieszane, poniżane, zastraszane, popychane, zmuszane do wykonywania poleceń kolegów, często też ma nieprzyjemne przezwisko;
• może szukać swoich rzeczy, które często są chowane, rozrzucane albo niszczone;
• ma wyraźne ślady fizyczne – zadrapania, sińce, także podarte lub zniszczone ubrania;
• często płacze lub wygląda na osobę smutną, nieszczęśliwą;
• może przejawiać nieoczekiwane zmiany nastroju – od smutku do irytacji lub nagłych wybuchów złości;
• jest izolowane, niezapraszane do wspólnych działań, w czasie podziału na grupy zostaje samo, jako ostatnie wybierane jest do grupy;
• ma problemy z głośnym wypowiadaniem się na lekcji;
• traci zainteresowanie nauką, pogarszają się jego stopnie;
• spóźnia się do szkoły lub zaczyna chodzić i wracać z niej dziwną, okrężną trasą albo zaczyna unikać szkoły, wagaruje;
• przerwy spędza samo lub stara się trzymać w pobliżu nauczyciela;
• nie bierze udziału w imprezach i wyjazdach klasowych lub trzyma się podczas nich blisko dorosłych;
• nie ma kolegów, nikt nie przychodzi do jego domu i ono samo też nikogo nie odwiedza;
• skarży się na częste bóle głowy, brzucha, ma kłopoty ze snem, krzyczy lub płacze w nocy;
• domaga się od rodziców dodatkowych pieniędzy.

Niektóre ofiary przemocy mogą zachowywać się w sposób utrudniający ich zidentyfikowanie. Są to ofiary prowokujące – dzieci nadpobudliwe lub impulsywne, które cechuje wysoki poziom agresji reaktywnej; dają się łatwo prowokować do wybuchów gniewu, na ataki odpowiadają agresją, również same zaczepiają swoich prześladowców i mogą systematycznie stosować agresję wobec innych, zwłaszcza młodszych uczniów. Dzieci te często nie przestrzegają pewnych norm społecznych – narzucają się innym, przeszkadzają, wtrącają się do rozmowy i nie zachowują dystansu, mają czasem różne nieprzyjemne nawyki, a swoim zachowaniem irytują również nauczycieli, którzy w rezultacie skłonni są uważać ich raczej za agresorów niż ofiary przemocy. Te dzieci bywają przez świadków oskarżane o to, że „same się proszą”, „same są sobie winne”, „zaczynają”.

Konsekwencje przemocy obserwowane u ofiar

Ofiary przemocy przeżywają dotkliwie poczucie poniżenia i upokorzenie, lęk, rozpacz i smutek. Czują się osamotnione, bezsilne i bezradne. Wstydzą się tego, co je spotkało, i czują się winne, że nie potrafią sobie poradzić. Równocześnie towarzyszy im złość, żal, często wręcz nienawiść do sprawców, a także do świadków, którzy nie reagują i nie pomagają im. W szkole emocje te wpływają negatywnie na koncentrację i w rezultacie na wyniki w nauce. Sposób rozumowania ofiar przemocy determinują ich doświadczenia. O sobie samych najczęściej myślą bardzo źle: „Jestem do niczego”, „Sam jestem sobie winny”, „Nigdy nic mi się nie uda”, „Nie potrafię sobie poradzić”. Otoczenie postrzegają jako wrogie lub obojętne: „Wszyscy są przeciwko mnie”, „Nikt mi nie pomoże”, „Nikogo nie obchodzi to, co się ze mną dzieje”. Takie wyobrażenie o sobie utrwala się i często wpływa na zachowanie ofiar i ich relacje z otoczeniem w całym późniejszym życiu.

Zachowanie ofiar ulega zmianom w trakcie procesu przemocy. W fazie początkowej dziecko szykanowane przez rówieśników próbuje się bronić. Oznacza to np. uleganie sprawcom, wykonywanie ich poleceń, odrabianie za nich lekcji, przynoszenie lub zdobywanie dla nich żądanych rzeczy. Dziecko próbuje niekiedy zaprzyjaźnić się z osobami, które mu dokuczają, bagatelizuje to, co je spotyka, często sprawia wrażenie, jakby nie przeszkadzało mu wyśmiewanie i przezwiska – nawet samo się z nich śmieje w nadziei, że sprawcy znudzą się i przestaną. W tej fazie tylko spostrzegawczy pedagog lub rodzic może zauważyć, że dzieje się coś złego, podczas gdy w klasie z pozoru wszystko wygląda normalnie. Jeśli uległa postawa nie pomaga, ofiara dokuczania i prześladowania powoli wchodzi w rolę kozła ofiarnego. Pierwszym niepokojącym objawem może być samotność dziecka podczas lekcji, któremu w ławce nie towarzyszy inny uczeń, dziecko nie bierze udziału w zabawach rówieśników. Bywa, że – szczególnie młodszy uczeń – kompensuje sobie taką sytuację próbą zabłyśnięcia wiedzą i zbliżeniem się do nauczyciela, co często wzmaga niechęć i agresję rówieśników. Uczeń zaczyna powoli unikać trudnych dla niego sytuacji, może więc opuszczać lekcje lub udawać chorobę. Rano przed wyjściem do szkoły skarży się na ból głowy, gardła, brzucha, gorączkę. Czasem odmawia chodzenia do szkoły czy wychodzenia z domu albo żąda zmiany szkoły – w takich przypadkach można mieć niemal pewność, że dziecko jest w szkole prześladowane. W skrajnych sytuacjach dzieci uciekają z domu lub podejmują próby samobójcze! Długotrwałe podleganie presji agresorów może prowadzić do wystąpienia u ofiary przemocy zaburzeń somatycznych, często poważnych schorzeń, ale przede wszystkim pozostawia trwały uraz psychiczny. Długofalowe skutki bycia ofiarą przemocy to obniżona samoocena i zaniżone poczucie własnej wartości, problemy społeczne: trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji, częste myśli samobójcze.

LITERATURA:

1. A. Kołakowski „Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka”, GWP.

2.E. Ozimek „Wychowanie- potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły”, Poznań 1999.

3. D. Olweus „Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać”, wyd. Czarna Owca 2007.
4. R. M Kowalski, S. Limber, P.W Agatson „Cyberprzempoc wśród dzieci i młodzieży”, wyd. Uniwersytet Jagielloński.
5. A. Brzezińska „Dzieci i Młodzież Wobec Agresji i Przemocy”, wyd. naukowe Scholar.