ZDROWIE I CZYNNIKI JE KSZTAŁTUJĄCE

„Wielki autorytet młodzieży Jan Paweł II czas dorastania rozumie, jako odkrywanie przez młodego człowieka własnego wnętrza wraz z jego właściwościami, talentami, szlachetnymi pragnieniami, ideałami, a zarazem jako czas uświadamiania sobie słabości, wad, złych skłonności, egoizmu, pychu i zmysłowości. Równocześnie jest to czas wchodzenia na wielorakie szlaki, po których rozwijała się i nadal rozwija cała ludzka działalność i twórczość. W tym rozłożonym w czasie procesie, nastolatek doświadcza swoistego przejścia od harmonii i „doskonałości dziecięcej” do „doskonałości” i stabilizacji człowieka dorosłego.”

Światowa Organizacja Zdrowia pojmuje zdrowie jako: stan pełnego, dobrego samopoczucia / dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego. Jednostki lub grupy muszą mieć możliwość określania i realizowania swoich dążeń , zaspokajania potrzeb, a także zmiany środowiska, bądź radzenia sobie z nim. Dlatego zdrowie jest postrzegane jako zasób życiowy, a nie cel życia. Zdrowie jest pojęciem pozytywnym, obejmującym zasoby osobiste i społeczne oraz możliwości fizyczne, a nie tylko brakiem- obiektywnie istniejącej- choroby, czy niepełnosprawności.

Współczesna psychologia zdrowia oraz pokrewne jej nauki społeczne nie prezentują jednoznacznie pojęcia zdrowia, nie podają jednej uniwersalnej i powszechnie akceptowanej definicji. Najczęściej wyróżnia się sześć sposobów rozumienia pojęcia zdrowia:

– zdrowie jako brak objawów choroby i cierpienia,

– dobrostan biopsychospołeczny,

– potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia,

– proces,

– wartość,

– funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem, zdrowie psychiczne.

Do czynników warunkujących zdrowie psychiczne zalicza się:

– poczucie własnej wartości- dojrzały obraz siebie ,

– satysfakcjonujące relacje z innymi,

– odczucie więzi emocjonalnej,

– bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne,

– umiejętności wyrażania i obierania emocji,

– odporność na stres i frustrację,

– afirmacja życia, dostrzeganie sensu i celu życia,

– adekwatny odbiór bodźców emocjonalnych, intelektualnych, zmysłowych, właściwa interpretacja i wykorzystanie,

– umiejętność bycia w czasie przeszłym, teraźniejszymi i przyszłym,

– poczucie mocnego zakotwiczenia w czymś lub kimś- system wartości,

– zaufanie do siebie i innych,

– zdrowy styl życia- sport, odżywianie, sen, itp.

Do czynników ryzyka zdrowia psychicznego wymienia się:

– utrata kontroli nad swoim zachowaniem / dezindywiduacja,

– brak poczucia tożsamości,

– zaburzenia emocjonalne,

– całościowe zaburzenia rozwoju: autyzm,

– specyficzne zaburzenia rozwoju, np. czytania, pisania, liczenia…,

– nadpobudliwość psychoruchowa,

– lęki, fobie, obniżony nastój,

– zaburzenia tożsamości płciowej,

– brak poczucia sensu życia,

– impulsywność, wybuchowość fizyczna, werbalna, emocjonalna,

– nieumiejętność reagowania na stres i frustrację,

– alienacja, osamotnienie,

– brak zaufania do siebie i innych,

– wysoki poziom uzależnienia od kogoś lub czegoś,

– zaburzenia wyobraźni lub marzeń,

– niespójny i konfliktowy system wartości.

Jak wynika z danych statystycznych Światowej Organizacji Zdrowia około 50% wszystkich zaburzeń zdrowia psychicznego zaczyna się w okresie dojrzewania. Okres dorastania, to specyficzny, ważny i zarazem trudny czas, przed którym stoi młody człowiek, a jego zadaniem jest określenie swojej własnej tożsamości.

Przemiany zachodzące w okresie dorastania, określane terminem adolescencji, obejmują każdą tkankę ciała i psychiki. Dorastanie to czas , w którym rozpada się świat dzieciństwa, obraz samego siebie traci swą wyrazistość, a wszystko wokół staje się nieokreślone i bardzo skomplikowane. W okresie niemowlęcym i w okresie wczesnego dzieciństwa tożsamość dziecka kształtuje się prawie wyłącznie poprzez stosunek innych ludzi do niego. Zachowania innych- zwłaszcza najbliższych mu osób- sygnalizują mu, kim jest, co robi dobrze, a co źle. Jednak z każdym następnym rokiem życia dziecko zaczyna coraz bardziej analizować siebie przeglądając się niejako we własnym zwierciadle. Zwracając się coraz bardziej do wewnątrz siebie, przyglądając się sobie, dziecko zaczyna osiągać coraz większą świadomość własnej odrębności i psychicznej autonomii.

W procesie formowania tożsamości można wyróżnić dwa kroki, których obecność lub brak mają wpływ na uzyskiwany przez jednostkę status tożsamości. Pierwszym z nich jest eksploracja, czyli aktywne poszukiwanie, eksperymentowanie, próbowanie, sprawdzanie, testowanie siebie , swoich możliwości oraz relacji łączących jednostkę z innymi ludźmi. Wszystko po to , aby w drugim kroku podjąć zobowiązanie, czyli dokonać wyboru, podjąć decyzję i przyjąć na siebie odpowiedzialność za jej konsekwencje bliskie i dalekie.

Rodzina w sposób zasadniczy wpływa na proces formowania się struktury tożsamości osobowej dziecka. Rodzic , który chce być osobą znaczącą dla swojego nastolatka, musi zaangażować się i zainteresować jego światem. Zaangażowanie to nie oznacza moralizowania, dawania rad, strofowania, bo wówczas granica między dorosłym a dorastającym staje się nieprzepuszczalna. Oznacza zaś emocjonalne wsparcie, wysłuchanie, zadawanie pytań, zrozumienie i udzielanie wskazówek adekwatnych do sytuacji. Najprostszy , jeśli nie jedyny sposób na nakłonienie do czegoś nastolatka polega na przekonaniu go, że to jego własny pomysł. Rodzina w sposób zasadniczy wpływa na proces formowania się struktury tożsamości osobowej dziecka. Wśród rodzinnych czynników chroniących zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży wymienia się najczęściej : silna, zdrową więź dziecka z rodzicami; dobrą komunikację pomiędzy członkami rodziny; jasne, czytelne zasady wychowania; zaangażowanie rodziców w życie dziecka.

Szkoła to drugie po rodzinie środowisko społeczne, które w największym stopniu przyczynia się do całokształtu rozwoju człowieka. Głównym celem szkoły jest przystosowanie dziecka do życia w społeczeństwie, nauczanie go reguł życia wśród ludzi.

Poczucie zagrożenia fizycznego i psychicznego oraz porażki edukacyjne i towarzyskie dziecka korelują często z problemami zdrowotnymi i społecznymi, jak sięganie po alkohol i narkotyki, przedwczesne kontakty seksualne i zaburzenia zachowania, w tym działania przestępcze.

Nauczyciel chcąc być osobą znaczącą dla dorastającego, a więc taką, którą warto słuchać, szanować jej zasady, przestrzegać wytyczane przez nią reguły, liczyć się z jej zdaniem, czasami także ją naśladować, musi ona najpierw zaangażować się i zainteresować światem młodego człowieka. Zaangażowanie to nie oznacza moralizowania, dawania rad, strofowania, bo wówczas granica między dorosłym a dorastającym staje się nieprzepuszczalna. Oznacza zaś emocjonalne wsparcie, wysłuchanie, zadawanie pytań, zrozumienie i udzielanie wskazówek adekwatnych do sytuacji i momentu rozwoju, w którym znajduje się dorastający, a nie tylko zgodne z tym, jak według dorosłego powinno być. Stojący przed klasą nauczyciel swoją postawą, wyrazem twarzy, głosem i gestem wyraża także stosunek do sytuacji, w której się znajduje. Mechanizmy lustrzane uczniów działają i lekcja będzie dla nich w znacznej mierze taka , jak to, co poczują, obserwując nauczyciela. Jeśli jest znudzony , zniechęcony, zły lub obolały, takie też będą w znacznym stopniu umysły jego uczniów. Równie ważne jest to , co nauczyciel mówi i jak to robi, co mówi.

Rówieśnicy i ich wzajemny wpływ na kształtowanie się zdrowia psychicznego to trzecie po rodzinie i szkole środowisko społeczne , które ogrywa ogromną rolę w życiu młodego człowieka. Zdaniem A. Brzezińskiej, w grupie rówieśniczej, dorastający ma okazję skonfrontować to, jak widzą go inni , z faktem jak sami siebie postrzegamy. Grupa rówieśnicza stanowi ważne ogniwo na drodze przechodzenia od pozycji członka rodziny do pozycji pełnoprawnego obywatela. U źródeł silnego zaangażowania nastolatka w grupę rówieśniczą leży dążenie do uzyskania akceptacji kolegów, istotnej dla potwierdzenia własnej wartości. Dorastający w małym stopniu akceptowani przez rówieśników wykazują niższą samoocenę, wyższy poziom lęków społecznych i częściej cierpią na depresję.

Klimat / kultura szkoły wpływa między innymi na :

– zachowania uczniów wobec siebie: przyjazne ( wzajemne pomoc, dzielenie się posiłkiem, akceptacja inności np. w ubiorze) lub agresywne zachowania uczniów wobec siebie ( pożyczanie pieniędzy bez oddawania, wyśmiewanie sposobu ubierania się),

– stosunek do nauki wyrażany zarówno przez uczniów jak i nauczycieli,

– decydowanie nauczycieli, uczniów i rodziców o życiu w szkole np. wspólne określanie przez nauczycieli, rodziców i uczniów misji i wizji szkoły, programu profilaktyczno- wychowawczego realizowanego przez rok szkolny przez wszystkie klasy,

– sposób rozwiązywania pojawiających się problemów np. sposób procedury komunikowania się z rodzicami w sytuacjach kryzysowych,

– budowanie postaw życiowych- np. konsekwentna realizacja działań wychowawczych i przekazywanie przyjętych wartości na poziomie werbalnym i behawioralnym.

Kultura szkoły to wspólne przekonania i wartości , które są spoiwem tworzącym jeden organizm. Wynikają one z określonego systemu społecznego i prawnego, wewnętrznej struktury szkoły, działań dyrektora i nauczycieli.

Oto wybrane obszary kultury/ klimatu szkoły wspomagające profilaktykę zdrowia psychicznego uczniów :

– promocja właściwego postrzegania problemów i chorób psychicznych,

– integracja uczniów,

– integracja rodziców,

– jasność i przejrzystość zasad obowiązujących w szkole,

– poczucie wpływu uczniów, rodziców i nauczycieli na to, co dzieje się w szkole,

– poczucie przynależności i bycia potrzebnym wśród uczniów i rodziców ( zaspokajania potrzeb fizjologicznych, potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, szacunku i uznania oraz potrzeby samorealizacji ),

– stosowanie pozytywnej motywacji.

Dorastanie to czas , w którym rozpada się świat dzieciństwa , obraz samego siebie traci swą wyrazistość, a wszystko wokół staje się nieokreślone i bardzo skomplikowane. Wspierajmy młodych ludzi w tym tak ważnym dla nich okresie życia.

Psycholog: Bożena Oksztulska

Literatura: „Program Szkolenia z Zakresu Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży ” – Szczecin 2017